Papierproductie is een van de meest energie-intensieve productiesectoren; het is ook verreweg de grootste aanjager van de milieu-impact van uitgeverijen. Onderzoek van het bedrijf CO2Logic naar de voetafdrukvan een grote uitgeverij laat zien dat ruim 90% van de totale footprint voor rekening komt van de boekproductie (papier, print, vervoer, energie en opslag). Dit is terug te lezen in de rapportage Duurzaam Boek van Papier & Karton.
Welke papiersoort is duurzamer: houthoudend of houtvrij?
De vraag of houthoudend of houtvrij papier duurzamer is voor de productie van boeken, is complexer dan op het eerste gezicht lijkt. Beide opties hebben voor- en nadelen als het gaat om duurzaamheid.
Houtvrij papier
Houtvrij papier, ondanks de misleidende naam, wordt wel degelijk van hout gemaakt. De term ‘houtvrij’ verwijst naar de afwezigheid van lignine, een natuurlijke houtstof. Voordelen van houtvrij papier t.o.v. houthoudend papier:
- Betere recyclebaarheid door de langere vezels
- Hogere kwaliteit eindproduct: sterker papier door chemische ontsluiting, waarbij langere vezels behouden blijven. Bij mechanische ontsluiting worden vezels gemalen, korter en zwakker.
Nadelen houtvrij papier t.o.v. houthoudend papier:
- Minder efficiënt in het gebruik van hout, omdat alleen cellulose wordt gebruikt
- Het chemische proces voor het verwijderen van lignine brengt extra milieuvervuiling met zich mee.
Houthoudend papier
Een alternatief voor houtvrij papier, is houthoudend papier, dat minstens 10% houtslijp bevat en de natuurlijke bestanddelen van hout, waaronder lignine, behoudt. De voordelen van houthoudend papier t.o.v. houtvrij:
- Maakt efficiënter gebruik van hout
- Vereist minder chemische processen bij de productie
Nadelen van houthoudend papier t.o.v. houtvrij:
- Houthoudend papier vergeelt sneller door de aanwezigheid van lignine en geeft een lagere kwaliteit van het eindproduct.
Toepassing en functie is leidend
De duurzaamheid van de keuze tussen houthoudend en houtvrij papier hangt dus af van verschillende factoren. Ten eerste speelt de levensduur van het boek een rol; voor boeken die lang mee moeten gaan, kan houtvrij papier duurzamer zijn vanwege de betere kwaliteit en recyclebaarheid. Daarnaast is het productieproces belangrijk: houthoudend papier gebruikt het hout efficiënter, terwijl houtvrij papier beter te recyclen is.
Ook de milieu-impact speelt een cruciale rol in deze overwegingen. Het chemische proces bij houtvrij papier zorgt voor meer directe milieuvervuiling, maar de recyclebaarheid kan dit op lange termijn compenseren. Bovendien is de functie van het boek relevant; voor publicaties met een kortere verwachte levensloop kan houthoudend papier een goede keuze zijn, terwijl voor boeken die langjarig op de markt zijn en gebruikt worden houtvrij papier beter geschikt is.
Daarnaast speelt mee dat drukkerijen in Nederland in de regel meer ervaring hebben met houtvrij dan met houthoudend papier. Ook de leverbaarheid is een factor: houthoudend papier is meestal alleen in rollen beschikbaar en niet standaard in vellen. Rollenpapier is geschikt voor rotatiedrukkers die direct vanaf de rol drukken, wat vooral rendabel is bij hogere oplages. De beperkte beschikbaarheid van vellen heeft te maken met vraag en aanbod; als de markt erom vraagt, kan houthoudend papier ook in vellen worden geleverd.
Uiteindelijk is er geen eenduidig antwoord op wat duurzamer is. Het hangt af van de specifieke toepassing en de gehele levenscyclus van het boek. Voor een volledig duurzame keuze moet ook gekeken worden naar andere factoren, zoals het gebruik van FSC-gecertificeerd hout en milieuvriendelijke productieprocessen.
Certificering
Gezien de grote en zichtbare impact is papier ook het gebied van de boekproductie met de meest robuuste en gevestigde duurzaamheidsmaatstaven- en certificaten. FSC- en PEFC-certificeringen zijn de meest bekende kaders om vast te stellen dat papier ethisch verantwoord is verkregen, zonder gebruik te maken van praktijken die bijdragen aan ontbossing of illegale houtkap. Lees op Papier & Karton meer over de verschillende duurzame kenmerken voor papier of check scores van de keurmerken in de keurmerkenwijzer van Milieu Centraal. Hier zie je dat het EU Ecolabel en het Nordic Swan Ecolabel het best scoren op milieubescherming.
De duurzaamheid van papierverbruik kan verbeterd worden door:
- Duurzame inkoop (bijvoorbeeld EU Ecolabel of FSC-certificering)
- Voorrang geven aan gerecycled papier boven ‘virgin’ papier
- Kiezen voor papier dat koolstofarm is en geproduceerd zonder schadelijke chemische behandelingen
- Kiezen voor papier met een lager gramsgewicht, zodat er minder grondstoffen worden gebruikt
- Beperk het transport, zorg dat de weg van pulp tot drukker zo kort mogelijk is
- Pas je boekformaat aan op het formaat van de drukpers en de gekozen papiersoort om snijverlies te minimaliseren
Hoewel het drukkers zijn die papier van leveranciers kopen, kunnen uitgevers drukkers vragen om alleen gecertificeerd papier, papier met een grotere hoeveelheid gerecyclede pulp of papier met een lager gewicht te selecteren. Ze kunnen drukkers ook vragen om het gebruik van schadelijke chemicaliën uit hun processen te bannen en in plaats daarvan prioriteit te geven aan schonere, chloorvrije methoden. Vraag de drukker om paper profiles, dit zijn overzichten met gedetailleerde informatie over de eigenschappen van het papier, waaronder de CO2-uitstoot en het watergebruik. Zeer nuttig om verschillende soorten papier met elkaar te kunnen vergelijken.
De normen voor het vervaardigen van boeken verschillen van land tot land. In sommige Aziatische landen, waar sommige uitgevers hun drukwerk uitbesteden, worden certificeringssystemen zoals FSC en PEFC bijvoorbeeld niet gebruikt. In deze gevallen moeten uitgevers drukkers om meer informatie vragen over hun papierinkoopprocessen.
Nederlandse papierfabrieken zijn de schoonste van Europa (beluister hier een podcast over Nederlandse papierfabrieken). Papierfabrieken zijn volop in ontwikkeling en maken flinke stappen als het gaat om energiereductie en alternatieve grondstoffen.
Gerecycled papier
De US Book Industry Environmental Council constateerde in een rapport uit 2016 een trend van ‘voortdurende afname van het gebruik van gerecyclede vezels in boekpapier’. Een obstakel voor de wijdverspreide introductie van gerecycled papier is dat sommige soorten boeken (bijvoorbeeld kunstboeken, grafische romans en schoolboeken) dikkere, glanzendere, lichtere papiersoorten vereisen die momenteel niet mogelijk zijn om van gerecyclede vezels te produceren.
Papierproductie is mondiaal van aard. Hoe verder weg de productielocatie van pulp en/of papier is gelegen, des te meer transportkilometers (en dus energie) noodzakelijk zijn voor de productie van een boek. De belangrijkste vezelbron voor de Nederlandse papier- en kartonindustrie is oudpapier. Papier dat (deels) is gemaakt van gerecycled papier is duurzamer dan papier van verse vezels. Het leidt niet tot bosgebruik en het stimuleren van hergebruik van grondstof (oudpapier) is duurzaam. Daarnaast kost de productie van gerecycled papier minder energie en leidt het tot minder uitstoot van schadelijke stoffen. Echter, voor een gerecyclede vezel is altijd een verse vezel nodig. Bovendien zorgt duurzaam beheerd productiebos als bron van verse vezels voor extra bos dat nodig is om de groeiende uitstoot van CO2 te neutraliseren. Met het oog op de uiteindelijke toepassing van het papier, kan de pulp worden gebleekt. Chloorbleking komt wereldwijd vrijwel niet meer voor en in Nederlandse papierfabrieken helemaal niet. Moderne fabrieken regenereren bleekstoffen tijdens het productieproces. Door de ontwikkeling van geavanceerde afvalwater-behandelingsinstallaties is de milieubelasting van het bleekproces uiterst beperkt.
De keuze tussen houthoudend papier en gerecycled papier hangt af van de specifieke behoeften van een project, milieubewuste overwegingen en budget. In sommige gevallen kan gerecycled papier de betere keuze zijn vanwege de milieuvoordelen, terwijl in andere gevallen houthoudend papier de voorkeur kan hebben vanwege zijn sterkte en duurzaamheid. Het is belangrijk om de eigenschappen en doeleinden van beide typen papier te overwegen bij het maken van een keuze. Bovendien zijn er steeds meer duurzame alternatieven beschikbaar, zoals (FSC-, PEFC-, EU Ecolabel) gecertificeerd houthoudend papier, dat afkomstig is van verantwoord beheerde bossen, en hoogwaardig gerecycled papier dat speciaal is ontworpen voor bepaalde toepassingen (bijvoorbeeld Cocoon-papier).
Informatiecentrum Papier en Karton
Uitgebreide uitleg over de eigenschappen van papier is te vinden bij Informatiecentrum Papier & Karton. Daar kun je alles lezen over bijvoorbeeld het verschil tussen houtvrij & houthoudend papier, gestreken & ongestreken papier en gebleekt & ongebleekt papier. Ook kun je daar alles vinden over de verschillende grondstoffen en processtoffen van papier. Via de Mediafederatie zijn GAU en MEVW verbonden met Papier & Karton.
Verder lezen:
- Papier & Karton: Duurzaam boek
- Papier & Karton: Duurzaam uitgeven
- Papier & Karton: Soorten papier
- Keurmerkwijzer papier
- 2018 State of the Global Paper Industry report
- Country Guidelines van The Book Chain project. Een ranking van landen van 5 verschillende pijlers op het gebied van papierproducenten.