De certificaten voor duurzaam geproduceerd en gerecycled papier worden al enige tijd uitgegeven. Tijdens de productie van een boek is het desondanks ingewikkeld om duurzame keuzes te maken met betrekking tot ander materiaal. Inkt, lijm, afwerkingen en laminaten die worden gebruikt voor de omslag van een boek, worden over het algemeen gemaakt van vervuilende en niet-hernieuwbare materialen. Als alternatieve materialen niet op grote schaal beschikbaar zijn, kan het kiezen voor milieuvriendelijke materialen afhangen van de bereidheid van individuele uitgevers om extra kosten te maken.
Door collectieve duurzaamheidsnormen en -praktijken voor de sector te bepalen, worden drukkerijen aangemoedigd om te investeren in de gewenste materialen en systemen, waardoor de prijzen voor uitgeverijen kosteneffectiever worden.
Lijm
Het meest gebruikelijke type lijm dat wordt gebruikt voor boekbinden is reactieve polyurethaanlijm, ook wel PUR-lijm of hot melt genoemd. Hot melt bevat polymeren op petroleumbasis, is zeer moeilijk te recyclen en bevat doorgaans vluchtige organische stoffen (VOC’s). Deze lijm moet daarom worden weggegooid door een afvalverwerkingsbedrijf dat hiervoor een licentie heeft.
Koudlijm of dispersielijm wordt gemaakt van in water opgeloste acetaten en polymeren. De meeste polymeren worden via een energie-intensief proces gesynthetiseerd uit ethylene of azijnzuur. Deze lijmsoort moet lang drogen. De milieubelasting van koudlijmen is lager dan die van hot meltlijm, door de waterbasis en betere recyclingmogelijkheden.
Dierlijke lijm vormt over het algemeen geen biologisch gevaar, maar tijdens de productie worden er grote hoeveelheden water gebruikt die daarna speciaal moeten worden behandeld. De lijm is wel biologisch afbreekbaar en makkelijk te recyclen.
Lijm op waterbasis is makkelijk te verwijderen en recyclen. Papier dat met deze lijm is gebonden kan zonder enige behandeling worden gerecycled. Er is vaak wel meer van nodig, omdat deze lijm niet zo sterk is als PUR-lijm en dus minder geschikt is voor het binden van boeken.
Bron: Book Chain Project Design guide) en het boek Duurzaam uitgeven van Papier & Karton.
Inkt
Er zijn goede duurzame alternatieven te vinden voor inkt. De standaardinkt die voor veel drukwerk wordt gebruikt is tot op heden altijd inkt op solventbasis geweest. Onder gecontroleerde omstandigheden is deze inkt recyclebaar, maar deze bevat pigmenten die niet biologisch afbreekbaar zijn en vluchtige organische stoffen (VOS) die als giftige dampen vrijkomen en risico’s voor het milieu en de gezondheid met zich meebrengen. Daarnaast is voor de productie van inkt veel energie nodig.
Drukkerijen gebruiken nu vaak standaard REACH-inkt (volgens de EU-verordening voor Registratie, Evaluatie, Autorisatie en restrictie van Chemische stoffen) en azo-vrije verf die niet giftig en milieuvriendelijker is.
Het gebruik van inkt heeft een geringe invloed op de CO2-footprint van een printproduct: een percentage van één tot drie procent – afhankelijk van productie, energiegebruik en transport. Dit komt naar voren uit onderzoek van informatiecentrum Papier en Karton.
Een onderscheid kan worden gemaakt tussen fossiele, minerale en plantaardige inkten. Fossiele, minerale inkten hebben een niet-hernieuwbare bron. Plantaardige inkten hebben een hernieuwbare, biologische basis: plantaardige oliën en harsen. Vanuit duurzaamheidsoverwegingen heeft inkt met zo weinig mogelijk minerale oliën de voorkeur.
Alternatieven:
- Inkt op waterbasis bevat over het algemeen geen solventen op petroleumbasis en bevat daarom geen VOS. Sommige inkt op waterbasis bevat wel solventen. Dit type inkt is onder gecontroleerde omstandigheden ook recyclebaar.
- Inkt op oliebasis verspreidt efficiënter dan inkt op solventbasis. Er is daarom minder van deze inkt nodig voor het drukken (maar sommige inkt op oliebasis bevat naast olie ook solventen). Plantaardige inkten (bijvoorbeeld op basis van sojaolie of lijnzaadolie) zijn milieuvriendelijker dan olie op basis van petroleum en wordt steeds meer gebruikt in offset drukken. Deze typen inkt zijn recyclebaar onder gecontroleerde omstandigheden.
- Uv- of e-beam-inkt kan energie-intensief en technisch complex zijn. Deze typen inkt bevatten echter geen VOS. Ze zijn recyclebaar onder gecontroleerde omstandigheden.
Het meest ideale alternatief is plantaardige inkt met een laag gehalte VOS. (Bron: Book Chain Project Design guide) en het boek Duurzaam uitgeven van Papier & Karton).
Tijdens het ontwerp van het boek moet al rekening gehouden worden met het gebruik van duurzame inkt. Niet alle inkten kunnen namelijk op waterbasis of van plantaardige olie worden gemaakt. Voorbeelden hiervan zijn uv-inkten en fluorescerende inkten. Maar ook zijn metallic inkten op basis van plantaardige oliën in beperkte mate beschikbaar. Bij het bepalen van kleurgebruik in het ontwerp is het dus goed om hier rekening mee te houden.
Verdere verdieping:
- Seminar ‘Green Book production – Materials Matter!’ van Book Industry Communication.
- Design Guide van The Book Chain Project.
- Het boek ‘Duurzaam uitgeven’ van Papier & Karton.
Omslagen verrijken
Boeken worden vaak veredeld, bijvoorbeeld met laminaat of vernis. Dit kan bijvoorbeeld beschermen tegen beschadigen, maar ook om een bepaalde (verkoop bevorderende) uitstraling te krijgen. Standaard glans- of matlaminaat voor de omslag van zowel paperbacks als hardcovers is gemaakt van plastic. Uitgeverijen kunnen samen met drukkerijen onderzoeken of het mogelijk is om laminaat van gerecycled plastic te gebruiken of biologisch afbreekbaar ecolaminaat. Echter, beiden alternatieven zijn niet geschikt voor het recyclen van het papieren boek.
Sommige drukkerijen bieden machinevernis als alternatieve afwerking. Deze vernis is milieuvriendelijk en wat kosten betreft vergelijkbaar met eenvoudig plastic laminaat. De vernis is alleen niet zo robuust en kan niet worden gecombineerd met versieringen op de omslag. Papier met vernis kan echter wel in de papierbak en is dus wel geschikt om te recyclen.
Ook op het gebied van laminaat en vernis moet dus bij het ontwerpen van het omslag rekening gehouden worden met eventuele duurzame gevolgen. Het gebruik van bijvoorbeeld metallic inkt of spot uv-lak staat het recyclen van papier in de weg. Vernis is duurzamer dan laminaat, maar is kwetsbaarder. Neem in de ontwerpfase ook de fase na gebruikt mee, is het mogelijk om het recyclebaar te maken?
Naast laminaat of vernis kan er ook gebruikt gemaakt worden van hot foil en cold foil stamping. Hierdoor krijgt een boek een metaalachtige uitstraling, maar deze processen zijn beide zeer energie-intensief. Een goedkoper en milieuvriendelijker alternatief is om omslagen te drukken met metalen inkt die slechts sporen van metaal bevat. Hierdoor wordt het productieproces weer een stap korter. Deze inkten zorgen er echter wel voor dat het papier niet te recyclen is.
Voor repousseren of graveren zijn platen en stempels nodig. Spotvernis is daarom een goedkopere en groenere optie. Deze is reflecterend doordat de vernis wordt blootgesteld aan uv-licht en wordt uitgehard.